BÀI THƠ ĐƯỜNG "TÔN PHU NHÂN QUY THỤC " VÀ CUỘC TRANH BIỆN
GIỮA TÔN THỌ TƯỜNG VÀ PHAN VĂN TRỊ .
HUY THANH
Tôn Thọ Tường và Phan văn Trị là hai danh sĩ, hai nhà thơ lớn của nước ta sống vào thế kỷ thứ 18,19 trong thời kỳ Pháp thuộc .Công bằng mà nói, theo tôi cả hai người đều có lý tưởng dân tộc , nhưng họ đã thể hiện bằng hai đường lối, hai cách khác nhau, thậm chí chống đối nhau như hai kẻ thù không đội trời chung . Lịch sử cận đại kết án Tôn thọ Tường theo giặc Pháp, một thứ Việt Gian thời đại , còn Phan văn Trị là chí sĩ yêu nước . Theo tôi quan điểm lịch sử cận đại có cái nhìn quá khe khắt về Tôn thọ Tường , bởi vì trong lịch sử không phải ai làm việc cho Pháp, cộng tác với Pháp đều là Việt Gian bán nước ,mà trái lại, đó cũng có thể là một biện pháp tạm thời ,cũng có một số trong họ sau nầy đã nổi lên chống Pháp ( như Đội Cấn ). Nếu Tôn thọ Tường là hạng người vong bản việt gian thì ông không dại gì mà làm những bài Thơ u uất , bày tỏ nỗi lòng của mình khi làm việc cho Pháp gởi đến các sĩ phu trước những đôi mắt của dò xét của mật thám Pháp. Biện chứng như thế nên tôi mạnh dạn viết những nhận định về Tôn Thọ Tường không phải là một lời biện hộ đúng sai , mà chỉ là một lời giải bày chua xót thay cho ông , một người của lịch sử mà không đặt đúng vào vị trí của lịch sử. Nói cách khác lời tôi phản biện cho ông có thể đi ngược lại quan điểm lịch sử cận đại vốn đã méo mó ít nhiều . Cũng có thể những nhà sử học trước đây cũng có cái nhìn về Tôn Thọ Tường như tôi nên lúc đó tại Sài Gòn có hai con đường Tôn thọ Tường và Phan văn Trị ở Sài Gòn .
Tôn thọ Tường chủ trương phát triển đất nước dựa vào khoa học, vào sức mạnh của nền dân chủ tư sản phương Tây để học hỏi , thay đổi tư tưởng , cách làm . Nhờ người Pháp giúp đỡ tổ chức hành chánh, giáo dục nâng cao dân trí dân tộc .Nói chung ,ông là nhà tư tưởng dân chủ tiến bộ và cấp tiến .
Phan văn Trị chủ trương phát triển đất nước dựa vào sức mạnh tự lực , tự cường của dân tộc, ông chủ trương bài ngoại triệt để , căm thù người Pháp và những kẻ theo làm việc cho họ . Một khiá cạnh nào đó , tình yêu nước của ông mang nặng tinh thần " Trung quân Ái Quốc " của Khổng Tử nên ông chủ trương chống Pháp tuyệt đối . Nói chung Phan văn Trị là người có tinh thần yêu nước cực đoan và bảo thủ .
Là một danh sĩ khi cộng tác làm việc với Pháp , Tôn thọ Tường đã bị rất nhiều người trong đó có cả các sử gia cận đại chê trách, thậm chí còn thóa mạ ông là theo gót giặc, phản quốc .Vì không ai hiểu được tấm lòng của mình nên Tôn thọ Tường rất đau khổ , ông thường giải bày nỗi niềm của mình trên các bài thơ để mong rằng có ai đó thấu hiểu .Nhưng ngược lại , người đời thật trớ trêu , họ không những không thông cảm mà còn chỉ trích nặng nề hơn , cho là ông xảo biện,che đậy tội phản quốc của mình .
Sau khi bài thơ Đường Luật tựa đề "TÔN PHU NHÂN QUY THỤC" của Tôn thọ Tường tung ra để giải bày lòng mình khi về làm việc cho Pháp, thì ngay lập tức Phan Văn Trị một nhân sĩ nổi tiếng thời bấy giờ ( Cử Nhân Trị ) đã tung ra một bài họa đối nghịch như tát nước vào mặt ông .
Nhiều nhà viết sử gọi đây là cuộc bút chiến giữa hai người nhưng theo tôi đây không phải là cuộc bút chiến, mà là một phiên toà tranh biện giữa một bên là bị cáo, một bên là nguyên cáo thôi .Bởi vì Tôn thọ Tường không hề có một bài thơ nào chỉ trích lại Phan văn Trị về cách yêu nước của ông , cũng không có bài họa nào bài xích Phan văn Trị cả thì sao gọi là bút chiến được .Gọi là bút chiến thì hai bên đánh và đỡ , chê khen lẫn nhau như cuộc bút chiến Thơ Mới Thơ Cũ trong một Entry mà tôi đã viết trước đây . .
Là những người hậu sinh , chúng ta thử đặt mình ra khỏi những ảnh hưởng của tầm chánh trị, thành kiến con người , định kiến lịch sử, để có cái nhìn nào đó về những dữ kiện nầy một cách trung thật, có thể có những ý niệm nào mới dành cho thế hệ mai sau được chăng ?
1- TIỂU SỬ TÔN THỌ TƯỜNG :
Tôn Thọ Tường là người huyện Bình Dương, phủ Tân Bình, tỉnh Gia Định (nay thuộc Thành phố Hồ Chí Minh). Ông vốn xuất thân trong một gia đình khoa hoạn, thân phụ là Tôn Thọ Đức đỗ cử nhân, làm quan dưới triều Thiệu Trị, Tự Đức. Ngay từ thời trẻ, Tôn Thọ Tường học ở Huế, nổi tiếng văn hay chữ tốt. Năm 1840, thân phụ qua đời, nên việc học ông bị dở dang, đến năm 30 tuổi vẫn chưa đỗ đạt gì.Vì túng thiếu, ông phải đi làm bài thi mướn để lấy tiền. Việc bại lộ, ông bị bắt giải về Kinh đô Huế. Vua Tự Đức xét đến công lao của cha ông và nhận thấy ông cũng là người có tài nên gia ơn tha tội .Ông trở về Nam, khi đi qua tỉnh Bình Thuận, các viên quan ở đây vì mến tài, muốn bổ ông chức thông phán, nhưng bộ Lại không chấp nhận. Việc này càng làm cho Tôn Thọ Tường bất mãn triều đình Huế. Năm 1862, Pháp chiếm ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ, ông được chính quyền mới mời ra nhận chức tri phủ Tân Bình, nên được người đời gọi là Phủ Ba Tường. Đô đốc Bonard muốn dùng ông dùng uy tín của mình để dụ hàng Trương Định, nhưng không thành công. Năm 1863, ông được cử làm ký lục trong phái bộ của Phan Thanh Giản sang Pháp và Tây Ban Nha. Năm 1867, ông được nhà cầm quyền Pháp phái về Ba Tri (Bến Tre) để dụ hàng nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu cùng hai người con Phan Thanh Giản là Phan Tôn và Phan Liêm, nhưng thất bại.Năm 1871, ông được thăng đốc phủ sứ ,sau đó rút ông về dạy Hán văn ở trường Hậu Bổ (Collège des Stagiaires) Nam Kỳ Năm 1875, Tôn Thọ Tường làm việc dưới quyền của Tổng Lãnh sự Pháp De Kergaradec ở Bắc Kỳ. Năm 1877, trong một lần theo viên lãnh sự này đi quan sát miền thượng du Bắc Kỳ, ông mắc bệnh sốt rét ác tính rồi mất.
Tôn Thọ Tường được đánh giá là một nhà thơ có thi tài được thể hiện qua một số bài thơ có hình tượng nghệ thuật như Từ Thứ qui Tào, Cây mai, Mười bài tự thuật...Đương thời,ông bị các trí thức người Việt, đặc biệt hơn cả là Cử Trị (Phan Văn Trị) lên án, chỉ trích do làm việc cho người Pháp là kẻ xâm lược.
Năm 1966, GS. Trịnh Vân Thanh có nêu lên một nhận xét khá công bình mà tôi rất tâm đắc : "Với một tâm trạng đau khổ, luôn bị dằn dặt của Tôn Thọ Tường, chúng ta thấy ông không phải là người đánh mất cả lương tri. Việc vận động với người Pháp để xin ân xá cho Bùi Hữu Nghĩa, nhẫn nhục nhận lấy những lời thóa mạ, nguyền rủa của Phan Văn Trị, Huỳnh Mẫn Đạt, Lê Quang Chiểu...mà không tìm cách trả thù hay ám hại, chứng tỏ Tường vẫn còn biết trọng nho phong, sĩ khí.. "
2- TIỂU SỬ PHAN VĂN TRỊ :
Phan Văn Trị (1830-1910) là một nhân sĩ, một trong những cây bút đối kháng ở Nam Bộ trong thời kỳ đầu kháng Pháp của dân tộc Việt. Phan Văn Trị, sinh năm1830 tại thôn Hưng Thạnh, huyện Bảo An, phủ Hoằng An, Trấn Vĩnh Thanh (nay là xã Thạnh Phú Đông, huyện Giồng Trôm tỉnh Bến Tre. .Khoa thi Kỷ Dậu 1849, năm Tự Đức thứ 3, Phan Văn Trị đỗ thứ 10 trên 17 Cử nhân, năm ấy ông vừa tròn 19 tuổi.Với tài học đó, Cử Trị có thể ra làm quan, nhưng vì chán cảnh quan trường, buồn phiền vì thời cuộc cứ rối ren... ông không ra làm quan, mà về sống đạm bạc bằng việc dạy học ở làng Bình Cách (nay thuộc TX Tân An, tỉnh Long An), sau đó dời về Vĩnh Long rồi về Phong Điền, Cần Thơ, vừa dạy học, bốc thuốc, vừa làm thơ...Phan Văn Trị mất ngày 16 tháng 5 năm Canh Tuất (22 tháng 6 năm 1910) tại Xã Nhơn Ái (nay thuộc huyện Phong Điền, TP. Cần Thơ), thọ 80 tuổi .
Khu đền thờ và mộ Phan Văn Trị.
3- ĐIỂN TÍCH TỰA BÀI THƠ : "TÔN PHU NHÂN QUY THỤC "
Điển tích nầy lấy trong cuốn Tam Quốc Diễn Nghĩa như sau :" Tôn Quyền là vua của nước Đông Ngô có ý đồ muốn xâm chiếm đất của vua nước Thục Hán là Lưu Bị . Tôn Quyền nghe theo kế sách của quân sư mình là Chu công Cẩn ( tức Châu Du ) gỉa vờ kết tình thân tộc với Lưu Bị bằng cách mời Lưu Bi sang Đông Ngô để gả em gái mình là Tôn Phu Nhân cho Lưu Bị . Ý đồ của Tôn Quyền là nhân tiệc rượu mời khách vui vẻ sẽ cho người ám sát chết Lưu Bị .Quân Sư của Lưu Bị là Khổng Minh biết rõ âm mưu nầy của Tôn Quyền nên tương kế tựu kế dùng "gậy ông gập lưng ông " . Khi rời thành Kinh Châu của nước Thục Hán để sang Đông Ngô, đến nơi , Lưu Bị sai quân sĩ phao truyền khắp dân chúng Đông Ngô là Tôn Quyền mời Lưu Bị sang để gả em gái , hai bên sẽ thông gia , hai nuớc giao hảo không còn chiến tranh nữa . Bà Ngô quốc Bảo là mẹ của Tôn Quyền sau khi nghe tin , biết được âm mưu cuả con mình vội gọi Tôn Quyền vào la mắng , bà cho rằng " làm vua là phải giữ chữ tín, không được dùng những thủ đoạn hèn hạ như thế thì sau nầy còn mặt mũi nào thấy lâng bang nữa " Vì sợ mẹ nên Tôn Quyền bỏ ý định ám sát Lưu Bị nhưng định không gả em gái. Bà mẹ Tôn Quyền biết Lưu Bị là người anh hùng, quân tử nên quyết định đứng ra gả Tôn Phu Nhân thực sự cho Lưu Bị , nhận ông là rể .Sau khi Lưu Bị lấy vợ là Tôn Phu Nhân , mặc dù Tôn Quyền dùng mọi cách để ngăn cản hai người về nước , nhưng với sự quyết chí của Lưu Bị và Tôn Phu Nhân nên Tôn Quyền đành phải nhượng bộ, để hai người quay trở vế đất Hán ."
Xa gíá rước dâu của Lưu Bị rời Đông Ngô vào một buổi chiều để về đất Hán ,Tôn Phu Nhân lạy tạm biệt cha mẹ, anh em, quần thần, quê hương ,tổ quốc, dân chúng để lên đường về quê chồng . Lòng bà rộn lên những nỗi buồn vui lẫn lộn , nước mắt vui vì " mười hai bến nước đã chọn một " ,nước mắt buồn thì ngổn ngang trong lòng vì nỗi nhớ quê cha ,đất tổ , anh em dòng họ ,kỷ niệm ấu thơ . ..
Tôn Thọ Tường và Phan văn Trị đã lấy bối cảnh Tôn Phu Nhân quy ( theo về )Thục Hán để cho rằng tâm sự của Tôn Phu Nhân chính là tâm sự của chính mình trong vận nước điêu linh . Nhưng cả hai đều diễn cảm thái độ, tâm sự của Tôn Phu Nhân một cách chủ quan theo ý mình , hoàn cảnh của riêng mình một cách đối nghịch nhau . Một cách suy nghĩ nào đó, hai bên như " cãi lộn " nhau về cách hành xử luân thường đạo lý. Mượn đất Hán ( đất Pháp ) và đất Ngô ( đất Việt ) , mượn cái tâm của Tôn Phu Nhân để nói lên cái tâm của mình, cái hành động của mình trước thời cuộc .
Ta thử xem, phân tách hai bài Thơ nầy của hai nhân sĩ đối kháng, xem họ đã viết gì ? suy nghĩ gì ?
4- HAI BÀI THƠ VÀ BÌNH LUẬN :
BÀI THƠ TÔN PHU NHÂN QUY THỤC BÀI THƠ TÔN PHU NHÂN QUY THỤC ( Xướng ) (Họa) Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ tòng ( 1 ) Cài trâm sửa áo vẹn câu tòng ( 1 ) Ngàn thu rạng tiết gái Giang Đông ( 2 ) Mặt ngã trời chiều biệt cõi Đông ( 2 ) Lìa Ngô bịn rịn chòm mây bạc (3 ) Khói tỏa trời Ngô un sắc trắng ( 3 ) Về Hán trau tria mảnh má hồng ( 4 ) Duyên về đất Thục đượm mầu hồng ( 4 )
Son phấn thà cam dầy gió bụi ( 5 ) Hai vai tơ tóc ngang trời đất ( 5 )
Đá vàng chi để thẹn non sông ( 6 ) Một gánh cương thường nặng núi sông (6)Ai về nhắn với Chu Công Cẩn ( 7 ) Anh hỡi Tôn Quyền anh có biết ( 7 ) Thà mất lòng anh được bụng chồng ( 8 ) Trai ngay thờ chúa gái thờ chồng ( 8 ) TÔN THỌ TƯỜNG PHAN VĂN TRỊ
BÌNH LUẬN :
Theo Tôn Thọ Tường :
"Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ Tòng" ( 1 )"Ngàn thu rạng tiết gái Giang Đông " . ( 2 ) Hai câu nầy, Tôn thọ Tường muốn nói lên thái độ của Tôn Phu Nhân khi xuất giá tòng phu là phải hết lòng vì chồng , kể cả bảo vệ chồng bằng cầm gươm, lên yên ngựa dù phải chống đối lại quân của anh mình là Tôn Quyền . Làm như vậy mới đúng với tiết nghĩa truyền thống từ xưa của người con gái đất Giang Đông : đã lấy chồng phải hết đạo làm vợ . Tôn thọ Tường muốn giải thích rằng khi ông làm việc với Pháp, thì cũng giống như người con gái khi theo chồng, thì phải phò bên chồng , phải trung thành, tận tâm phục vụ , coi Pháp như là một quê hương thứ hai của mình. Làm như vậy mới xứng danh là người trung nghĩa .
Theo Phan văn Trị :
" Cài trâm sửa áo vẹn câu Tòng " ( 1 )" Mặt ngã trời chiều biệt cõi Đông " ( 2 )
Hai
câu Thơ nầy Phan Văn Trị chỉ trích Tôn Thọ Tường so sánh chuyện mình
theo Pháp như Tôn Phu Nhân lấy chồng rời Đông Ngô về Thục Hán là
không đúng . Vì Tôn Phu Nhân đi lấy chồng chẳng qua là bất đắc dĩ do sự
sắp đặt của bà bà nội và anh trai, chứ bà nào đâu biết trước mối duyên
nầy .Nhưng khi chấp nhận lấy chồng thì dù buồn cách mấy cũng phải gượng
làm vui , xốc lại xiêm áo để làm vui lòng hai họ ( chứ làm gì có gươm mà
mang ) ,có thể đó là niềm vui giả tạo . Tôn phu Nhân luyến lưu quê
nhà đến chiều mới rời quê hương , biệt Đông Ngô mà lòng cò luyến tiếc .
Còn Tôn Thọ Tường theo Pháp với một lòng phấn khởi, tự nguyện, hồ hởi
quyết tâm chứ đâu phải vì hoàn cảnh ( Cật ngựa thanh gươm ) Hai hoàn
cảnh nầy khác hẳn nhau, không giống nhau được nên không thể so sánh
. Một bên thì quyết chí phấn khởi ra đi ( Tôn thọ Tường ), một bên thì
miễn cưỡng vì hoàn cảnh, ra đi như trót phóng lao phải theo lao ( Tôn
Phu Nhân ). Vậy không thể so sánh lòng yêu quê hương của Tôn Phu Nhân
như " lòng yêu đất nước " của Tôn Thọ Tường được.
Theo Tôn Thọ Tường :
" Lia Ngô bịn rịn chòm mây bạc ( 3 )Về Hán trao tria mảnh má hồng ( 4 ) Son phấn thà cam dầy vó bụi ( 5 ) Đá vàng chi để thẹn non sông ( 6 )
Bốn
câu Thơ nầy ,Tôn Thọ Tường muốn nói lên lòng mình khi cộng tác với
Pháp, ra đi cũng chất chưá một tình quê hương trong lòng chứ không phải
phản bội quê hương .Nhưng phải cam lòng ra đi ( Lià Ngô bịn rịn chòm
mây bạc ) Nhưng đã đem thân vào họan lộ , chọn lý tưởng thì phải chấp
nhận những khó khăn , mang những nỗi ức oan đành gánh chịu một mình (
Về Hán trau tria mảnh má hồng ) Nhưng mặc ai nói, khinh bỉ , khen chê
thì ta vẫn giữ lòng (Son phấn thà cam đầy gió bụi ). Khi đã chọn
con đường đi thì quyết không trở lại, miễn trong lòng ta hiểu mình
là đủ ( Đá vàng chi để thẹn non sông ).
Theo Phan văn Trị :Khói tỏa trời Ngô un sắc trắng ( 3 ) Duyên về đất Thục đượm mầu hồng ( 4 )
Hai vai tơ tóc ngang trời đất ( 5 )
Một gánh cương thường nặng núi sông ( 6 )Bốn câu Thơ nầy ,theo Phan văn Trị , khi Tôn Phu Nhân theo chồng Lưu Bị về Thục Hán , lòng bà rất đau xót, bước đi mà cứ ngỏanh mặt lại nhìn vùng trời quê hương lần sau cùng , mờ mịt trên trời khói tỏa, un một mầu sắc trắng tang thương. Khói toả càng cao, bầu trời càng lớn thì lòng nhớ thương càng nhiều . Còn tình yêu chỉ là một mầu hồng nhỏ , một vùng đất Thục xa xôi chưa hề tới . Không thể so sánh quê hương cha mẹ ruột với quê hương chồng xa thẳm . Ông chỉ trích Tôn Thọ Tường coi trọng Pháp hơn là Việt Nam nơi cha mẹ đã sinh ra ông .Mê đất khách quê người hơn là quê hương Tổ Quốc . Theo Tôn Thọ Tường : Ai về nhắn với Chu Công Cẩn ( 7 ) Thà mất lòng anh được bụng chồng (8 )
Hai
câu kết nầy ,Tôn Thọ Tường một lần nữa khẳng định mình đã "xuất giá "
(theo Pháp ) thì phải tòng phu , dù ai có phản đối gì đi nữa cũng mặc
kệ . Chu công Cẩn tượng trưng cho Đông Ngô , nơi chôn nhau cắt rún của
Tôn Phu Nhân ( cũng như Việt Nam là nơi sinh ra Tôn Thọ Tường ) . Nhưng
Tôn Thọ Tường cũng đành xin tạ lỗi cùng Tổ Quốc nhân dân Việt Nam , vì
thà rời bỏ đất nước để sau nầy tìm cho quê hương một lối thoát tốt hơn (
Ai về nhắn với Chu Công Cẩn ) còn hơn phản bội lại Pháp ( Thà mất lòng
anh được bụng chồng ) bây giờ để chịu những sự bại vong thiệt hại
không cần thiết .
Theo Phan văn Trị :Anh hỡi Tôn Quyền anh có biết ( 7 ) Trai ngay thờ Chuá gái thờ Chồng ( 8 ) Hai câu kết của Phan văn Trị như chỉnh lại ý hai câu kết của Tôn Thọ Tường . Ông nói Tôn Phu Nhân là người phụ nữ nên việc lấy chồng , thờ chồng là lẽ dĩ nhiên . Còn Tôn Thọ Tường thân làm trai thì phải Thờ Tổ Quốc chứ đâu phải là con gái đâu mà thờ chồng ? Ông cho là hai việc nầy hoàn toàn khác nhau không thể so sánh được . Hơn nữa phải đặt tình yêu Tổ Quốc là cái cao cả lên trên hết, chứ tình chồng vợ thê nhi chỉ là vấn đề nhỏ mà thôi không đáng coi trọng .Muốn làm một người trai ngay thì chỉ thờ một Chuá mà thôi .
Tóm
lại qua hai bài Thơ Đường Xướng Họa đối nghịch nầy ta thấy cùng một
vấn đề Tôn Phu Nhân Quy Thục , nhưng hai bài Thơ ,của hai tác giả thì
diễn cảm khác nhau , nghịch ý nhau . Hai bên đều tưởng tượng ra tâm sự
Tôn Phu Nhân khi từ giã quê hương nơi chôn nhau cắt rún để về quê chồng
với biết bao bịn rịn lưu luyến . Mục đích hai ông chủ yếu là dùng tâm sự
Tôn Phu Nhân ( tưởng tượng ra ) để bày tỏ nỗi lòng của mình, lý giải
cho sự hành động dấn thân của mình trong thế nước ngả nghiêng hiện tại.
Tôi
viết bài nầy như một chứng nhân đứng bên lề của lịch sử , cũng không
dám quả quyết mình nhận định đúng sai , nhưng xét về khía cạnh nào đó
tôi cũng tìm được vài lý do biện giải cho nhà thơ Tôn Thọ Tường , một
nhân vật bị buộc đóng vai phản diện trong lịch sử .Tài liệu tham khảo
: 1- Bách khoa toàn thư mở ( lược khảo )
2 - Việt Nam Thi Văn Giảng Luận ( Hà như Chi ) HUY THANH |
