THAM LUẬN:
VÀI SUY NGHĨ KHI ĐỌC TRUYỆN NGẮN "TỐI BA MƯƠI" CỦA THẠCH LAM
HUY THANH
1- VÀI NÉT VỀ TIỂU SỬ NHÀ VĂN THẠCH LAM: Nhà
văn Thạch Lam ( 1910- 1942 ) tên thật là Nguyễn tường Vinh sinh ngày
7/7/1910 tại Hội An tỉnh Quãng Nam, ông là em cùa nhà văn Nhất Linh (
Nguyễn tường Tam ) và Hoàng Đạo ( Nguyễn tường Long ). Vì muốn thi sớm
bằng Thành Chung nên ông khai tăng thêm tuổi và thay đổi tên lại là
Nguyễn tường Lân Sau khi đổ bắng Thành Chung ông ra Hà Nội học trường
Albert Saraut là trường dành cho những con nhà giàu học ,ông đổ bằng Tú
Tài phần thứ nhất rồi nghĩ học làm báo cùng với hai anh trong nhóm "Tự
Lực Văn Đòan" là Nhất Linh, Hòang Đạo. Ông có chân trong Biên Tập hai
tờ báo Phong Hoá và Ngày nay do nhóm Tự Lực Văn Đoàn chủ biên. Ông
khởi đầu viết văn từ năm 1931 ,sau đó mất năm 1942 vì bệnh lao, bỏ sự
nghiệp văn chương dang dở nửa chừng. Tuy sống thời gian ngắn nhưng Thạch
Lam đả đề lại cho nền văn học Việt Nam những tác phẩm hay, một lối hành
văn cá biệt, một khuynh hướng sáng tác đi sâu vào những con người cùng
khổ, một lối tả chân hiện thực phê phán nhẹ nhàng nhưng sâu sắc.
Những sáng tác truyện ngắn của nhà văn Thạch Lam:
Nhà
Mẹ Lê, Dưới Bóng Hoàng Lan, Nắng Trong Vườn, Gió Lạnh Đầu Mùa,
Hai Lần Chết, Bóng Người Xưa, Một Cơn Giận, Đứa Con Đầu Lòng Những
Ngày Mới, Cô Hàng Xén, Tình Xưa ,Buổi Sớm, Tiếng Sáo, Người Bạn Trẻ, Cô Áo Lụa Hồng, Bắt Ðầu
2-TRUYỆN NGẮN: TỐI BA MƯƠI " CỦA THẠCH LAM
Đến
cửa buồng số mười hai. Liên chuyển những đồ lề sang bên trái, cúi cằm
xuống giữ cho chặt, còn tay phải vặn quả nắm. Những gói giấy chỉ chực
tròng trành rơi. Liên cất tiếng khàn khàn gọi:
- Huệ ơi! Huệ!
Nàng
tưởng sẽ thấy nét mặt vui vẻ của Huệ thò ra đón, vớ lấy các thức mua và
hỏi "Sao mày về chậm thế?" nhưng trong phòng vẫn yên lặng. Liên mở cửa
bước vào: Huệ đương cuộn chăn nằm ngủ trên giường, tóc xõa ra cả trên
gối trắng. Vẻ lạnh lẽo của căn phòng đến ngay bao bọc lấy Liên, khiến
cái vui trong lòng nàng mong manh sắp tắt. Liên để các gói xuống bàn,
giũ bụi mưa trên áo rồi vội vàng đánh thức bạn:
- Dậy đi, Huệ!
Huệ ậm ự mở mắt lờ đờ nhìn, rồi lại định quay mặt vào trong ngủ. Bực mình Liên tung chăn ra bên, vừa xốc Huệ lên vừa nói:
- Gớm, ngủ cả ngày không biết chán.
Huệ đã tỉnh hẳn, vươn vai ngáp rồi ngồi dậy, kéo chăn trùm lên vai:
- Mày bảo chả ngủ thì làm gì?
Rồi nàng rùng mình:
- Lạnh quá! Kìa cô ả, vào không khép cửa lại; mà sao đi lâu thế?
Liên ra đóng cửa phòng, quay trở vào:
-
Tao phải chạy vội khắp các phố đấy. Các hiệu đã sắp đóng cửa cả. Giá cứ
nghe mày thì chả kịp mua bán gì, đành là nhịn đói ăn Tết.
- Thì đã chết chưa. Không ăn, ngủ cũng được.
Liên
nhận thấy nét mặt mỏi mệt của bạn. Nàng nhìn quanh căn phòng bẩn thỉu.
Dưới ánh ngọn đèn mờ, lổng chổng các đồ đạc quen thuộc: cái giường Hồng
Kông cũ, đồng han và gỉ xạm, cái bàn gỗ ẩm ướt ở góc tường, hai cái ghế
long chân. Liên nghĩ đến sự trơ trọi của đời mình. Tết đến nơi rồi. Tết
đến thăm nàng ở đây, trong cái buồng nhà "săm" này cũng như đến những
nơi thơm tho đầm ấm.
Nàng không muốn nghĩ vơ vẩn nữa. Cái buồn ghê
gớm chỉ chực kéo đến giày vò nàng, Liên vội cười lên. Nàng đến cạnh bàn
giở các gói bọc giấy nhật trình buộc bằng dây cói: những thức ăn rẻ tiền
mua hấp tấp ở các hiệu khách trước giờ đóng cửa đêm ba mươi.
- Nào, xem mày mua những gì nào.
Huệ cũng trở dậy đến bên giúp Liên giở các gói và để thức ăn ra ngoài.
-
Lạp xường này, bánh chưng này, giò lụa, lại cả gan kho nữa cơ à? Oai
nhỉ! Còn gói gì thế này? à... cam. Tuyệt! Cam này thì phải biết!
Mấy quả cam đỏ lăn ra bàn. Huệ cầm một quả toan bóc. Liên giằng lấy:
- Con khỉ! Ăn trước à? Còn để cúng đã chứ.
- ừ thì để mà cúng! Nhưng vàng hương đâu?
Liên đáp:
- Chỉ có hương thôi. Còn vàng không cần. Tiềm tiệm thôi cũng được.
Huệ
lặng im, tự dưng thoáng nghĩ đến thân thế lưu lạc của hai chị em và
lòng se lại. Huệ nhìn bạn, âu yếm. Giờ chỉ còn Liên là người thân thiết
với nàng.
Xếp các giấy gói sang một bên, Liên quay lại bảo Huệ:
- Chúng mình bầy cỗ cúng đi chứ?
- Bầy làm quái gì vội. Bây giờ mấy giờ rồi?
- Không biết. Dễ gần mười một giờ rồi đấy. Sửa soạn đi thì vừa.
Huệ
không đáp, đi đến cửa sổ, tì trán vào cửa kính nhìn xuống đường. Mưa
bụi vẫn bay tơi tả, hình như ở bóng tối khắp nơi dồn lại quãng phố hẹp
này. Trên hè ướt át và nhớp nháp bùn, không một bóng người qua lại. Cái
vắng lạnh như mênh mông ra tận đâu đâu ở khắp cả các phố Hà Nội đêm nay.
Huệ tưởng đến những căn nhà ấm cúng và sáng đèn, then cửa cài chặt, mọi
người trong nhà đang tấp nập sửa soạn đón năm mới trong sự thân mật của
gia đình. Chỉ có hai chị em nàng xa cửa, xa nhà. Nhưng nàng còn nhà đâu
nữa mà về? Mẹ chết rồi, cha đi lấy vợ khác không biết ở đâu. Đã bẩy,
tám năm nay, nàng không về đến làng. Những người quen thuộc còn ai
không? Huệ nghĩ đến lại thương hại cho Liên, em họ nàng. Liên còn cha
mẹ, nhưng Liên không dám về. Hai người sống cái đời trụy lạc ở Hà Nội từ
lúc bỏ nhà ra đi. Hôm nay, ngày cuối năm sum họp hai người ở căn buồng
này, trong một cảnh ăn Tết lạnh lẽo.
Huệ nhắm mắt lại. Vì trông mưa
bụi hay vì nàng khóc thật? Hình như có chút nước mắt vừa rơm rớm ở mi
nàng. Huệ chớp khẽ rồi nhớ đến cuộc đời mình, lúc trẻ thơ, lúc còn con
gái, ở nhà quê. Một buổi sáng mồng một Tết,- nàng không nhớ rõ là tết
năm nào, nhưng đã lâu lắm rồi thì phải - nàng mặc áo mới đứng trên thềm
nhìn mấy bông hoa đào nở ở trước vườn. Tại sao nàng lại chỉ nhớ rõ có
cái cảnh ấy? Huệ không biết, nàng chỉ mang máng cảm giác một sự gì trong
mát, tươi non... Khác hẳn bây giờ. Tâm hồn Huệ u ám và nặng trĩu xuống.
Bỗng Huệ giật mình quay lại; Liên vỗ vai nàng, cười:
- Nghĩ gì mà thần người ra thế? Phải vui vẻ lên một tí chứ! Sắp giao thừa rồi đây này.
Huệ theo Liên đi vào và gật đầu.
- Thôi, cúng đi. Chị sửa soạn xong chưa?
Trên
chiếc bàn rửa mặt đầy vết bẩn, Liên đã đặt đĩa cam quít, cái bánh chưng
và thếp vàng. Mấy gói lạp xường và giò cũng để ngay bên. Các đồ cúng
nghèo nàn bỗng bầy lộ ra trước mắt hai người. Huệ tìm lấy thẻ hương.
Nàng quay lại hỏi Liên:
- Chị có mua gạo không?
- Có, gạo đây. Nhưng đổ vào cái gì bây giờ?
Hai chị em nhìn quanh gian buồng, nghĩ ngợi. Liên bỗng reo lên:
- Đổ vào cái cốc này này. Phải đấy, rất là...
Nàng
im bặt dừng lại. Hình ảnh ô uế vừa đến trí nàng. Cái cốc bẩn ở góc
tường, mà cả đến những khách làng chơi cũng không thèm dùng đến, nàng
định dùng làm bát hương cúng tổ tiên! Liên cúi mặt xuống, rồi đưa mắt
lên trông Huệ; hai người thoáng nhìn nhau. Liên biết rằng những ý nghĩ
ấy cũng vừa mới đến trong trí bạn.
Huệ cất tiếng nói trước, thản nhiên như không có gì:
- Hay cắm trên cái chai này... Không! Cắm trên tường này cũng được, mày nhỉ.
Liên không dám trả lời, sẽ gật đầu.
Nàng đến cạnh giường lật đệm lên lấy bao diêm.
Nhưng giật mình nàng quay lại: có tiếng người gõ cửa buồng.
- Ai đấy?
- Tôi. Cô mở cửa cho tôi với.
Hai
chị em luống cuống nhìn các đồ cúng trên bàn. Hai người muốn cất dọn
hết, nhưng chắc không kịp. Nhanh trí, Huệ đứng dựa bên bàn che khuất đi,
trong lúc Liên ra mở cửa. Người bồi "săm" ngó đầu vào.
- À, bác Tâm. Hỏi gì thế?
- Tôi gửi cô giữ hộ chiếc chìa khóa.
- Bác về đằng nhà bây giờ à?
Anh bồi "săm" tươi cười:
- Vâng, phải về ăn Tết chứ. Thôi, cô làm ơn trông hộ nhà nhé. Giờ này cũng chẳng có ai đến nữa mà sợ.
Liên thấy đằng sau, tiếng Huệ đáp:
- Đêm nay thì còn ma nào đến. Bác cứ về.
Người bồi sắp bước đi, lại quay lại:
- À chút nữa quên, tôi xin chúc mừng trước hai cô nhé! Chúc hai cô sang năm mới được... được...
Người
bồi ấp úng, không biết nói thêm gì. Liên vội đỡ lời, cám ơn, rồi đóng
cửa buồng lại. Một lát, tiếng cánh cổng sắt dưới nhà rít lên trong yên
lặng lạnh lùng.
Giờ chỉ còn hai chị em trong căn nhà. Gian buồng
bỗng trở nên rộng rãi quá chừng: một cái lạnh thấm thía đến tâm hồn.
Ngoài đường trời hẳn còn mưa, mưa buồn rầu và âm thầm trong tối. Trong
gian buồng, ẩm ướt tăng thêm. Liên và Huệ đưa mắt nhìn mọi vật chung
quanh. Cái giường sắt lạnh, đệm và gối hoen bẩn, cái thau gỉ, cái bô, và
cái bàn rửa mặt gỗ đã mọt... Đó là khung cảnh của cuộc đời trụy lạc đã
từ lâu...
Huệ đứng dậy hỏi bạn để cho tan sự yên lặng:
- Chị đã thắp hương chưa?
Liên cũng tự nhiên gọi Huệ là chị:
- Chưa. Chị thắp đi. Bao diêm ở bên cạnh đĩa ấy.
Khói
hương lên thẳng rồi tỏa ra mùi thơm ngát đem lại cho hai nàng kỷ niệm
những ngày cúng giỗ ở nhà, khi hai chị em còn là những cô gái trong sạch
và ngây thơ.
- Sắp đến mười hai giờ rồi đấy, Liên nhỉ?
- Có lẽ đến rồi. Năm mới!
Huệ đặt lại các đĩa trên bàn, xếp vàng cho ngay ngắn. Nàng quay lại bảo Liên:
- Chị ra khấn đi.
Liên tiến đến trước bàn thờ, đứng yên.
- Em biết khấn làm sao bây giờ?
Nàng
bỗng nấc lên, rung động cả vai rồi gục xuống ghế, tay ấp mặt. Những
giọt nước mắt nóng chảy tràn mi mắt, nàng không giữ được; Liên cảm thấy
một nỗi tủi cực mênh mang tràn ngập cả người, một nỗi thương tiếc vô
hạn; tất cả thân thể nàng lướt hiện qua trước mắt với những ước mong
tuổi trẻ, những thất vọng chán chường.
Huệ nhìn Liên rồi nhẹ nhàng đến gần, buồn rầu vỗ vai bạn:
- Liên, khóc làm gì nữa, buồn lắm.
Tiếng nàng cũng cảm động nghẹn ngào. Dưới bàn tay thân mật của bạn, Liên càng nức nở. Hai chị em giờ này cảm thấy trơ trọi quá. Liên ngửng mặt lên nhìn Huệ, cố gượng một nụ cười héo hắt:
- Chị cũng khóc đấy ư?
Huệ gục xuống vai bạn, không trả lời. Nước mắt cũng ứ lên rồi lặng lẽ dào ra má. Nàng quàng tay ôm hết sức chặt lấy Liên.
Tiếng pháo giao thừa bỗng nổi vang gần đấy rồi từ nhà nọ sang nhà kia lan rộng mãi vào đêm tối. Liên nói sẽ như thì thầm:
- Giao thừa.
Huệ không trả lời. Hai chị em nép vào nhau, yên lặng.
THẠCH LAM
(Trích từ tâp truyện " SỢI TÓC ")
3 - BÌNH LUẬN ENTRY
"
Tối ba mươi
" là một truyên ngắn viết về cuộc sống của hai cô gái ăn
sương ( gái giang hồ ) là Liên và Huệ trong một đêm ba mươi ở căn phòng
tồi tăm, lụp xụp, bẩn thỉu của một xóm làng chơi Hà Nội. .
Giữa thời
khắc thiêng liêng đêm giao thưà cuối năm, thời gian mà những ai đi xa
cũng đều trở về sum họp với gia đình, quây quần đoàn tụ bên mâm cơm tất
niên, bên hương khói nghi nghút cúng đón ông bà thì họ cũng làm những
thủ tục đó, nhưng với nỗi buồn nặng trỉu cho kiếp người ở một chốn mà
người đời cho là một vũng bùn nhơ của xã hội.
Thạch Lam đã dùng
ngòi bút của mình ,vừa tả chân hiện thực một cách sâu sắc, vừa diễn tả
tâm lý tuyệt vời đến mức độ người đọc cảm thấy mình rất gần gũi ,đồng
cảm với tác giả và nhân vật. Ở đoạn đầu câu truyện, Thạch Lam đã rất
khéo khi phác họa bối cảnh và tâm lý của Liên vui mừng khi mua được chút
quà Tết ế ,ẩm ,rẻ tiền về cúng ông bà, Nhưng giữa lúc mọi người đều
chuẩn bị ồn ào đón giao thừa, họ đi ra đường, như lễ hội, đi hái lộc,
xin xăm, vui vẻ thì Huệ lai nằm ngủ để quên đi những nỗi buồn cô đơn, thấm thía thân phận tủi nhục cho kiếp người Hai cảnh đời đối nghịch đó
đã làm chúng ta cảm thông với nhân vật và gần gũi với họ hơn.
"Đến
cửa buồng số mười hai, Liên chuyển những đồ lề sang bên trái, cúi cằm
xuống giữ cho chặt, còn tay phải vặn quả nắm. Những gói giấy chỉ chực
tròng trành rơi. Liên cất tiếng khàn khàn gọi:
- Huệ ơi! Huệ!
Nàng
tưởng sẽ thấy nét mặt vui vẻ của Huệ thò ra đón, vớ lấy các thức mua và
hỏi "Sao mày về chậm thế?" nhưng trong phòng vẫn yên lặng. Liên mở cửa
bước vào: Huệ đương cuộn chăn nằm ngủ trên giường, tóc xõa ra cả trên
gối trắng. Vẻ lạnh lẽo của căn phòng đến ngay bao bọc lấy Liên, khiến
cái vui trong lòng nàng mong manh sắp tắt. Liên để các gói xuống bàn,
giũ bụi mưa trên áo rồi vội vàng đánh thức bạn:
- Dậy đi, Huệ!
Huệ ậm ự mở mắt lờ đờ nhìn, rồi lại định quay mặt vào trong ngủ. Bực mình Liên tung chăn ra bên, vừa xốc Huệ lên vừa nói:
- Gớm, ngủ cả ngày không biết chán.
Huệ đã tỉnh hẳn, vươn vai ngáp rồi ngồi dậy, kéo chăn trùm lên vai:
- Mày bảo chả ngủ thì làm gì?
Rồi nàng rùng mình:
- Lạnh quá! Kìa cô ả, vào không khép cửa lại; mà sao đi lâu thế?
Liên ra đóng cửa phòng, quay trở vào: "
Như
một đứa trẻ , Liên liếng thoắng khoe về :"chiến công " sắm Tết của mình
cùng với những thức ăn, đồ cúng vừa mua được ở chợ , cái khu phố vắng
ngắt , trống trải , cái chơ chiều ba mươi Tết vắng teo còn lơ thơ vài
cửa hàng cố bán vét nột những món hàng rau cải thừa thải còn lại như
tống khứ những điều xui xẻo cuối năm Trong khi người phu quét chợ vẫn
cúi đầu quét những đống rác sau cùng , cánh tay già yếu run run trước
làn gío lạnh
Trong đoạn văn nầy, Thach Lam đã phác hoạ về khung
cảnh một căn phòng" săm" tồi tàn, nơi ở ,cũng là nơi hành nghề của hai
cô gái giang hồ Liên và Huệ, nơi trú ngụ của hai số phận nhiệt ngã,
cô đơn, vất vưởng sống lang thang về đêm như những cánh vạc ăn sương
thật tuyệt vờ :
"Tao
phải chạy vội khắp các phố đấy. Các hiệu đã sắp đóng cửa cả. Giá cứ
nghe mày thì chả kịp mua bán gì, đành là nhịn đói ăn Tết.
- Thì đã chết chưa. Không ăn, ngủ cũng được.
"Liên
nhận thấy nét mặt mỏi mệt của bạn. Nàng nhìn quanh căn phòng bẩn thỉu.
Dưới ánh ngọn đèn mờ, lổng chổng các đồ đạc quen thuộc: cái giường Hồng
Kông cũ, đồng han và gỉ xạm, cái bàn gỗ ẩm ướt ở góc tường, hai cái ghế
long chân. Liên nghĩ đến sự trơ trọi của đời mình. Tết đến nơi rồi. Tết
đến thăm nàng ở đây, trong cái buồng nhà "săm" này cũng như đến những
nơi thơm tho đầm ấm.
Nàng không muốn nghĩ vơ vẩn nữa. Cái buồn ghê gớm chỉ chực kéo đến giày vò nàng,
Liên
vội cười lên. Nàng đến cạnh bàn giở các gói bọc giấy nhật trình buộc
bằng dây cói: những thức ăn rẻ tiền mua hấp tấp ở các hiệu khách trước
giờ đóng cửa đêm ba mươi. "
ào, xem mày mua những gì nào.
Huệ cũng trở dậy đến bên giúp Liên giở các gói và để thức ăn ra ngoài.
-
Lạp xường này, bánh chưng này, giò lụa, lại cả gan kho nữa cơ à? Oai
nhỉ! Còn gói gì thế này? à... cam. Tuyệt! Cam này thì phải biết!
Mấy quả cam đỏ lăn ra bàn. Huệ cầm một quả toan bóc. Liên giằng lấy:
- Con khỉ , ăn trước à? Còn để cúng đã chứ.
- ừ thì để mà cúng! Nhưng vàng hương đâu?
Liên đáp:
- Chỉ có hương thôi. Còn vàng không cần. Tiềm tiệm thôi cũng được.
Huệ
lặng im, tự dưng thoáng nghĩ đến thân thế lưu lạc của hai chị em và
lòng se lại. Huệ nhìn bạn, âu yếm. Giờ chỉ còn Liên là người thân thiết
với nàng.
Xếp các giấy gói sang một bên, Liên quay lại bảo Huệ:
- Chúng mình bầy cỗ cúng đi chứ?
- Bầy làm quái gì vội. Bây giờ mấy giờ rồi?
- Không biết.Dễ gần mười một giờ rồi đấy. Sửa soạn đi thì vừa. Họ
chuẩn bi cúng kiến mà lòng nặng trĩu những nỗi buồn cô đơn dành riêng
cho thân phận, cho kiếp nghèo. Người nghèo thường có những mơ ước, cũng
có thể họ nghĩ về tương lai, hay một chút hoài niệm nào đó về quá khứ
với những nuối tiếc xa xôi trong tiếng thở dài não nuột.
"Huệ
không đáp, đi đến cửa sổ, tì trán vào cửa kính nhìn xuống đường. Mưa
bụi vẫn bay tơi tả, hình như ở bóng tối khắp nơi dồn lại quãng phố hẹp
này. Trên hè ướt át và nhớp nháp bùn, không một bóng người qua lại. Cái
vắng lạnh như mênh mông ra tận đâu đâu ở khắp cả các phố Hà Nội đêm nay.
Huệ tưởng đến những căn nhà ấm cúng và sáng đèn, then cửa cài chặt, mọi
người trong nhà đang tấp nập sửa soạn đón năm mới trong sự thân mật của
gia đình. Chỉ có hai chị em nàng xa cửa, xa nhà. Nhưng nàng còn nhà đâu
nữa mà về? Mẹ chết rồi, cha đi lấy vợ khác không biết ở đâu. Đã bẩy,
tám năm nay, nàng không về đến làng. Những người quen thuộc còn ai
không? Huệ nghĩ đến lại thương hại cho Liên, em họ nàng. Liên còn cha
mẹ, nhưng Liên không ám về. Hai người sống cái đời trụy lạc ở Hà Nội từ
lúc bỏ nhà ra đi. Hôm nay, ngày cuối năm sum họp hai người ở căn buồng
này, trong một cảnh ăn Tết lạnh lẽo ".
"Huệ nhắm mắt lại. Vì trông
mưa bụi hay vì nàng khóc thật? Hình như có chút nước mắt vừa rơm rớm ở
mi nàng. Huệ chớp khẽ rồi nhớ đến cuộc đời mình, lúc trẻ thơ, lúc còn
con gái, ở nhà quê. Một buổi sáng mồng một Tết,- nàng không nhớ rõ là
tết năm nào, nhưng đã lâu lắm rồi thì phải - nàng mặc áo mới đứng trên
thềm nhìn mấy bông hoa đào nở ở trước vườn. Tại sao nàng lại chỉ nhớ rõ
có cái cảnh ấy? Huệ không biết, nàng chỉ mang máng cảm giác một sự gì
trong mát, tươi non... Khác hẳn bây giờ. Tâm hồn Huệ u ám và nặng trĩu
xuống. Nhưng rồi thực tại không cho
họ tiếp tục suy nghĩ về quá khứ nữa , trước mắt họ là phải tiếp tục bước
đi bằng những bước chân tập tễnh trên những mảnh gai chông đời đến khi
gót chân họ đã chai sần vì sỏi đá , tướm máu vì những vết thương thể
xác lẫn tâm hồn :
Huệ giật mình quay lại; Liên vỗ vai nàng, cười:
- Nghĩ gì mà thần người ra thế? Phải vui vẻ lên một tí chứ! Sắp giao thừa rồi đây này.
Huệ theo Liên đi vào và gật đầu.
- Thôi, cúng đi. Chị sửa soạn xong chưa?
Trên
chiếc bàn rửa mặt đầy vết bẩn, Liên đã đặt đĩa cam quít, cái bánh chưng
và thếp vàng. Mấy gói lạp xường và giò cũng để ngay bên. Các đồ cúng
nghèo nàn bỗng bầy lộ ra trước mắt hai người. Huệ tìm lấy thẻ hương.
Nàng quay lại hỏi Liên:
- Chị có mua gạo không?
- Có, gạo đây. Nhưng đổ vào cái gì bây giờ?
Hai chị em nhìn quanh gian buồng, nghĩ ngợi. Liên bỗng reo lên:
- Đổ vào cái cốc này này. Phải đấy, rất là...
Nàng
im bặt dừng lại. Hình ảnh ô uế vừa đến trí nàng. Cái cốc bẩn ở góc
tường, mà cả đến những khách làng chơi cũng không thèm dùng đến, nàng
định dùng làm bát hương cúng tổ tiên! Liên cúi mặt xuống, rồi đưa mắt
lên trông Huệ; hai người thoáng nhìn nhau. Liên biết rằng những ý nghĩ
ấy cũng vừa mới đến trong trí bạn.
Huệ cất tiếng nói trước, thản nhiên như không có gì:
- Hay cắm trên cái chai này... Không! Cắm trên tường này cũng được, mày nhỉ.
Liên không dám trả lời, sẽ gật đầu.
Nàng đến cạnh giường lật đệm lên lấy bao diêm " Ta
hãy mĩm cười thông cảm cho sự lúng túng của hai chị em khi mới cúng ao
thứa lần đầu , trong khung cảnh tối tăm, thiếu những vật dụng tối thiểu
cho cuộc sống con người , họ như những đứa trẻ còn ngơ ngác khi phải làm
những công việc người lớn mà họ chưa hề làm Trong đoạn nầy tác giả đã
phối hợp giữa không gian , thời gian , ngôn ngữ cuả nhân vật môt
cách rất nhuần nhuyển như sau :
"Một
lát, tiếng cánh cổng sắt dưới nhà rít lên trong yên lặng lạnh lùng. Giờ
chỉ còn hai chị em trong căn nhà. Gian buồng bỗng trở nên rộng rãi quá
chừng: một cái lạnh thấm thía đến tâm hồn. Ngoài đường trời hẳn còn mưa,
mưa buồn rầu và âm thầm trong tối. Trong gian buồng, ẩm ướt tăng thêm.
Liên và Huệ đưa mắt nhìn mọi vật chung quanh. Cái giường sắt lạnh, đệm
và gối hoen bẩn, cái thau gỉ, cái bô, và cái bàn rửa mặt gỗ đã mọt... Đó
là khung cảnh của cuộc đời trụy lạc đã từ lâu...
Huệ đứng dậy hỏi bạn để cho tan sự yên lặng:
- Chị đã thắp hương chưa?
Liên cũng tự nhiên gọi Huệ là chị:
- Chưa. Chị thắp đi. Bao diêm ở bên cạnh đĩa ấy.
Khói
hương lên thẳng rồi tỏa ra mùi thơm ngát đem lại cho hai nàng kỷ niệm
những ngày cúng giỗ ở nhà, khi hai chị em còn là những cô gái trong sạch
và ngây thơ.
- Sắp đến mười hai giờ rồi đấy, Liên nhỉ?
- Có lẽ đến rồi. Năm mới!
Huệ đặt lại các đĩa trên bàn, xếp vàng cho ngay ngắn. Nàng quay lại bảo Liên:
- Chị ra khấn đi.
Liên tiến đến trước bàn thờ, đứng yên.
- Em biết khấn làm sao bây giờ?
Nàng
bỗng nấc lên, rung động cả vai rồi gục xuống ghế, tay ấp mặt. Những
giọt nước mắt nóng chảy tràn mi mắt, nàng không giữ được; Liên cảm thấy
một nỗi tủi cực mênh mang tràn ngập cả người, một nỗi thương tiếc vô
hạn; tất cả thân thể nàng lướt hiện qua trước mắt với những ước mong
tuổi trẻ, những thất vọng chán chường.
Huệ nhìn Liên rồi nhẹ nhàng đến gần, buồn rầu vỗ vai bạn:
- Liên, khóc làm gì nữa, buồn lắm.
Tiếng
nàng cũng cảm động nghẹn ngào. Dưới bàn tay thân mật của bạn, Liên càng
nức nở. Hai chị em giờ này cảm thấy trơ trọi quá. Liên ngửng mặt lên
nhìn Huệ, cố gượng một nụ cười héo hắt:
- Chị cũng khóc đấy ư?
Đoạn
kết Thạch Lam viết thật là cảm động, có những ngôn ngữ thầm kín bằng cử
chỉ âu yếm nhau, của đôi bạn như vừa trao cho nhau như những lời an ủi,
chia sẽ nỗi khổ đau từ tâm hồn, Cuộc sống có những điều không cần nói
ra, nhung bằng ánh mắt, cử chỉ người ta đã hiểu nhau và đón nhận chia
sẻ đó bằng những giao cảm tuyệt vời, không phải từ hiện tại mà từ ký ức.
Những lắng đọng tiềm ẩn đó rất mong manh, nhưng nặng trỉu tình người.
Khi tiếng pháo giao thừa rền nổ ở khắp mọi nhà, Liên và Huệ im lặng,
hai bối cảnh trái ngược đó đã làm tôi rất xúc động khi Thach Lam đã khắc
hoạ bức tranh hai mặt trái phải của cuộc đời, môt chỗ giầu sang, môt
chỗ nghèo khó trong vũng lầy của xã hội.
"Huệ gục xuống vai bạn, không trả lời. Nước mắt cũng ứ lên rồi lặng lẽ dào ra má. Nàng quàng tay ôm hết sức chặt lấy Liên.
Tiếng pháo giao thừa bỗng nổi vang gần đấy rồi từ nhà nọ sang nhà kia lan rộng mãi vào đêm tối. Liên nói sẽ như thì thầm:
- Giao thừa.
Huệ không trả lời. Hai chị em nép vào nhau, yên lặng".
Về cách kết cấu cốt truyện, Thạch Lam đã chon hai lối kết cấu rất đơn giản là kết cấu hình tượng và kết cấu trần thuật.
1
-Về kết cấu hình tượng, Thach Lam đã cho ta thầy hai nhân vật Liên và
Huệ mặc dù họ sống trong vũng bùn của xã hội nhưng vẫn còn bản chất,
thiên lương. tâm hồn họ còn cao thượng, họ rơi vào hoàn cảnh khắc
nghiệt nào đó mà không thể vươn lên được khiến người đọc đồng cảm,
thương hại mà không rẻ khinh. Nó là một kết cấu bề sâu, một hệ thống
nối dài những sự kiện tiềm ẩn trong nhân vật và cốt truyện như cây sinh
ra trái và trái sinh ra cây .Nó là một chuổi hệ thống liên hoàn đến chi
tiết từ nhân vật, sự kiện, không gian và thời gian .
2-Về kết
cấu trần thuật, Thach Lam đã xâu chuổi những sự kiện tâm lý với cử chỉ
nhân vật trong từng thời khắc rầt tuyệt vời. Từ lúc Liên mua hàng về
cho đến khi Giao Thừa đến, lời nói, cử chỉ hai người, cho ta thấy một
tình bạn tuyệt vời trên cả tình bạn. Trong kết cấu trần thuật, bề mặt
cốt truyện giãi bày trước mắt chúng ta những hoàn cảnh éo le của xã hội
mà chúng ta không thể có cái nhìn phiến diện về con người và những tầng
lớp trong xã hội theo định kiến cổ điển mà hãy dấn thân thực sự với họ
để rút ra những nhận định chính xác chứ không phải ngồi đó mà suy luận
quy ước nông nổi . Tuy không phải là một truyên dài phải chia ra nhiều
phần, nhiều chương, nhưng truyện ngắn " Tối Ba Mươi" của Thạch Lam đã
đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật viết văn nầy.
Tôi tin chắc là tác giã Thạch Lam đã viết như vậy.
Đalat tháng 09/2012.
HUY THANH
